خودپنداره یا خودانگاره چیست؟
خودانگاره یا خودپنداره همان تصویر ذهنی است که ما از خودمان داریم. آیا تا به حال از خودتان پرسیدهاید من چهکسی هستم؟ پاسخی که به این سؤال میدهید تصویر ذهنی شما از خودتان یا همان خودانگاره است. این تصویر به چند روش رشد میکند؛ اما بهطور خاص از تعاملات ما با افراد مهم زندگیمان تأثیر میپذیرد. ما در این مطلب، تعریف خود انگاره، خودانگاره در روانشناسی و نیز ابعاد و ویژگیهای آن را تشریح و تفسیر میکنیم، پس تا انتهای مطلب با ما همراه باشید.
خودانگاره چیست؟
خودانگاره نحوه درک ما از رفتار، تواناییها و ویژگیهای منحصربهفردمان است؛ برای مثال، باورهایی مانند «من دوستی خوب هستم» یا «من فردی مهربان هستم» بخشی از خودانگارهای کلیاند. خودانگاره در زمانی که سنتان کمتر است و در حال طیکردن مراحل کشف و شناخت خود و هویتتان هستید، انعطافپذیری بیشتری دارد. با افزایش سن و شناخت بیشتر خودتان و درک کامل اینکه چهکسی هستید و چهچیزهایی برایتان مهم است، این تصویر ذهنی دقیقتر و سازمانیافتهتر خواهند شد.
اصطلاح خودپنداره یا خودانگاره یک اصطلاح عمومی است که برای اشاره به اینکه افراد در مورد خود چگونه فکر، ارزیابی و درک میکنند، استفاده میشود. ما برای آگاهی از خود، نیاز به داشتن یک پندار نسبت به خودمان داریم. بائوماستر (۱۹۹۹) تعریف خود از خودپنداره را اینچنین ارائه میدهد:
« خودپنداره شامل اعتقادات و باورهای فرد در مورد خود است؛ از جمله ویژگیهای فردی و اینکه او چه کسی یا چه چیزی میباشد.»
خودپنداره یک مفهوم مهم برای روانشناسی اجتماعی و انسانشناسی است. لوئیس (۱۹۹۰) نشان میدهد که رشد خودپنداره دارای دو جنبه است:
دو جنبه رشد خودپنداره از نظر لوئیس
1. موجودیت یا هستی خود در رشد خودپنداره
این مفهوم، اساسیترین قسمت از خودانگاره یا خودپنداره است؛ احساس جدا بودن و متمایز بودن از دیگران و آگاهی از پایداری خود (Bee, 1992).
کودک متوجه میشود که یک موجودیتی مجزا از دیگران است و در طول زمان و دورهها به این وجود داشتن و موجودیت خود ادامه میدهد. بر طبق نظر لوئیس، آگاهی از موجودیت و هستی خود، از سن دو تا سه ماهگی شروع میشود و بخشی از آن به ارتباط کودک با جهان مربوط میشود. به عنوان مثال، کودک لبخند میزند و کسی در جواب او لبخند میزند، یا کودک یک تلفن همراه را لمس میکند و میبیند که آن تکان میخورد (حالت ویبره).
2. طبقهبندی «خود» در رشد خودپنداره
پس از اینکه کودک درمیابد که خود او به عنوان یک تجربهی جداگانه تلقی میشود، در گام بعدی به این آگاهی میرسد که او نیز یک شیء موجود در این جهان است. همانطور که اشیاء دیگر از جمله افراد دارای خصوصیاتی هستند که میتوانند مورد تجربه کردن قرار بگیرند (بزرگی، کوچکی، قرمزی، نرمی و غیره)، بنابراین کودک نیز نسبت به خود آگاه میشود و درمیابد که او نیز همانند یک شیء میتواند مورد تجربه قرار گرفته و دارای خواص و ویژگیهایی باشد.
«خود» را همچنین میتوان با توجه به سن، جنس، اندازه و یا مهارت نیز طبقهبندی کرد. دو مورد از اولین دستههای مورد استفاده، سن (من ۳ سال دارم) و جنسیت (من یک دختر هستم) میباشد.
در اوایل دوران کودکی، دستهبندی کودکان برای خودشان بسیار در هم تنیده میباشد (مثلا رنگ مو، قد و موارد مورد علاقه). بعدها و با گذشت زمان؛ توصیف کودک از خود شروع به ارجاع دادن به صفات روانشناختی داخلی، ارزیابیهای مقایسهای و نحوه نگاه دیگران به آنها میکند.
درادامه بخوانید : راه های افزایش اعتماد به نفس
نظریه حفظ خودانگاره
خودانگاره بعد از رسیدن فرد به بزرگسالی تا حدودی ثابت میشود؛ اما میتواند بر اساس تجربیات فرد تغییر کند. نظریه حفظ خودپنداره بیان میکند که اینطور نیست که ما فقط بنشینیم و منتظر بمانیم تا خودپنداره ما پرورش یابد، بلکه در شکلدهی به خودپندارهمان در هر سنی نقش فعالی داریم. اگرچه نظریههای متفاوتی درمورد فرایندهای حفظ و نگهداری از خودانگاره وجود دارد، بهطور کلی به موارد زیر مربوط میشود:
- ارزیابی خودمان؛
- مقایسه خود واقعی ما با خود ایدئالمان؛
- انجام اقداماتی برای نزدیکشدن به خود ایدئالمان.
سازگاری و ناسازگاری
خودانگاره یا خودپنداره شما همیشه هم با واقعیت منطبق نیست. وقتی خودانگاره شما با واقعیت تطبیق داشته باشد، شما با خودانگارهتان سازگار هستید. منتها وقتی بین تصوری که از خودتان دارید و شخصی که دوست دارید باشید (خود ایدئال) ناهماهنگی وجود دارد، خودانگاره شما ناسازگار است. این ناسازگاری ممکن است بر عزتنفستان تأثیر منفی بگذارد.
راجرز معتقد بود این ناسازگاری ریشه در کودکی دارد. وقتی پدر و مادر محبتشان را به فرزند فقط در شرایط خاصی مانند زمانی که فرزندشان انتظاراتشان را برآورده میکند نشان میدهند، این ناسازگاری به وجود میآید. در این شرایط، کودک سازوکار دفاعی تحریف تجربیات را پیش میگیرد، که این باعث میشود او احساس کند شایستگی عشق و محبت والدینش را ندارد. از طرف دیگر، عشق بیقیدوشرط به تقویت سازگاری کمک میکند. کودکانی که چنین عشقی را تجربه میکنند، نیازی به تحریف مداوم خاطرات خود ندارند تا باور کنند دیگران آنها را همانطور که هستند دوست خواهند داشت.
درادامه بخوانید : اعتماد به نفس کاذب
سه جزء خودپنداره از نظر راجرز
کارل راجرز (۱۹۵۹) معتقد است که خودپنداره دارای سه جزء متفاوت است:
- نظری که شما در مورد خودتان دارید (تصویر خود)
- چقدر شما برای خودتان ارزش قائل هستید (عزتنفس یا خود ارزشی)
- آنچه که شما واقعاً میخواهید باشید (خود ایدهآل)
تصویر خود (شما خود را چگونه میبینید)
این مورد لزوما نباید منعکس کنندهی واقعیت باشد. برای مثال فردی که مبتلا به بیاشتهایی بوده و در نتیجه لاغر میباشد، ممکن است تصویری که از خود دارد اینچنین باشد که او خود را چاق تصور کند. تصویر خود در یک شخص توسط بسیاری از عوامل مانند والدین، دوستان، رسانهها و غیره تحتتاثیر قرار میگیرد.
کوهن (۱۹۶۰) تصویرخود را با استفاده از آزمون ۲۰ جملهای مورد بررسی قرار داد. او از افراد خواست تا به این پرسش پاسخ دهند: «من کیستم؟» در ۲۰ روش مختلف. او دریافت که پاسخها را میتوان به دو گروه عمده تقسیم کرد. اینها نقشهای اجتماعی (جنبه های خارجی یا عینی از خود مانند پسر، معلم، دوست) و ویژگیهای شخصیتی (جنبههای داخلی یا عاطفی در مورد خود مانند معاشرتی بودن، بیحوصلگی و شوخ بودن) بودند.
لیست پاسخها به سوال «من کیستم؟» احتمالاً شامل نمونههایی از هر چهار نوع پاسخ زیر است:
- توصیف فیزیکی: من قد بلند، چشمهای آبی و … دارم.
- نقشهای اجتماعی: ما همه موجودات اجتماعی هستیم و رفتار ما تا حدی در اثر نقشی که ایفا میکنیم شکل گرفته است. نقشهایی مانند دانشجو، خانهدار یا عضو تیم فوتبال نه تنها به دیگران کمک میکند تا ما را بازبشناسند، بلکه همچنین به ما کمک میکند تا بدانیم در موقعیتهای مختلف سایر افراد از ما چه انتظاری دارند.
- ویژگیهای شخصی: این بعد سوم از توصیف خود ما است. «من دمدمی مزاج هستم … من بخشنده هستم… من همیشه مستعد نگران شدن هستم… و غیره.»
- اظهارات وجودی (انتزاعی): این مورد میتواند شامل «من فرزند این جهان هستم»، «من یک انسان هستم»، «من یک موجود روحانی (غیر مادی) هستم» … و غیره باشد.
به طور معمول جوانان خود را بیشتر از نظر صفات شخصی توصیف میکنند و این در حالی است که افراد مسن تر به واسطه نقش اجتماعی خود توصیفات عالیتری را ارئه میدهند.
عزتنفس (مقداری که شما به خودتان ارزش میدهید)
عزتنفس (همچنین به معنای خود ارزشی نیز شناخته میشود) به میزان و حد و اندازهای که ما دوست داریم خودمان را قبول یا تایید کنیم یا اینکه ما چقدر برای خودمان قائل هستیم اشاره دارد. عزتنفس همیشه شامل یک درجه از ارزیابی است و ممکن است که ما یک دید مثبت یا منفی از خودمان داشته باشیم.
عزتنفس بالا (نسبت به خودمان یک دید مثبت داریم)
این دید به موارد زیر منجر میشود:
- داشتن اعتماد به تواناییهای خود
- خودپذیرشی
- عدم نگرانی در مورد آنچه که دیگران دربارهی او فکر میکنند
- خوشبینی
عزتنفس پایین (نسبت به خودمان یک دید منفی داریم)
این دید به موارد زیر منجر میشود:
- فقدان اعتماد به نفس
- خواستار شبیه بودن به شخصی دیگر
- همیشه در مورد آنچه که دیگران در مورد او فکر میکنند، نگران است
- بدبینی
درادامه بخوانید : راه های افزایش عزت نفس
روشهای سنجش عزتنفس در خودپنداره
چندین روش برای سنجش عزتنفس وجود دارد. مثلا پرسشنامه عزتنفس هاریل، پرسشنامهای است که شامل ۱۵ جمله یا اظهارنظر در مورد طیف وسیعی از علایق است. مثال دیگر آزمون اندریافت موضوع (TAT) میباشد که در طی آن یک کارتون خنثی یا بیطرفانه در اختیار شرکتکننده قرار گرفته و پس از آن او باید یک داستان درباره آنچه که در حال انجام است طراحی کند.
مورس و گرگن (۱۹۷۰) نشان دادند در موقعیتهای نامعلوم یا اضطراب آفرین، عزتنفس ما ممکناست به سرعت تغییر کند. شرکتکنندگان منتظر مصاحبه شغلی در یک اتاق انتظار بودند. آنها در کنار یک فرد دیگر (یک عضو همکار در آزمایشگر) در یکی از دو شرایط زیر نشستند:
الف) آقای تمیز– کت و شلوار مرتب و باشکوهی پوشیدهبود. و کیف سامسونتی بههمراه داشت که برای نشاندادن خطکش و کتابهایی که در آن بود لحظاتی گشودهمیشد.
ب) آقای کثیف– یک شلوار جین و تیشرتی قدیمی و کهنه بر تن داشت. و برای خواندن یک رمان جنسی ارزان قیمت روی زانوهایش خم شدهبود.
عزتنفس شرکتکنندگانی که در کنار آقای کثیف نشسته بودند، افزایش یافته بود. در مقابل عزتنفس کسانی که کنار آقای تمیز نشستهبودند، کاهش یافته بود! هیچ اشارهای به اینکه این همنشینی چگونه روی عملکرد مصاحبهی آنها تأثیر گذاشته نشدهاست.
سطح عزتنفس بر روی عملکرد در کارهای متعدد و بیشماری تأثیر میگذارد. بنابراین میتوان انتظار داشت آقای کثیف نقش بهتری نسبتبه آقای تمیز از لحاظ تأثیرگذاری ایفا کردهباشد. اگرچه عزتنفس ممکن است نوسان داشتهباشد، اما زمانی نیز وجود دارد که ما همچنان به باور و اعتقاد چیزهای خوب درباره خودمان ادامهمیدهیم، حتی هنگامیکه شواهدی دال بر مغایرت با آن اعتقادات وجود داشتهباشد. این امر بهعنوان اثر استقامت شناخته شدهاست.
میلر و راس (۱۹۷۵) نشان دادند افرادی که معتقد بودند ویژگیهای اجتماعی مطلوبی دارند، حتی در زمانی که آزمونگرها تلاش کردند تا آنها را به باوری بر خلاف آن برساند، همچنان بر عقیده خود پافشاری کرده و آنرا ادامه میدادند. اگر عزتنفس پایینی داشتهباشیم، آیا همین مورد بهطور عکس و در خصوص چیزهای بد نیز در ما رخ خواهد داد؟ شاید نه، چنانچه ما عزتنفس بسیار پایینی داشته باشیم، ممکن است همه ما در مورد خودمان باوری نامساعد داشته باشیم.
درادامه بخوانید : تست اعتماد به نفس آنلاین
چهار عاملی که بر عزتنفس تاثیرگذارند :
آرگیل (۲۰۰۸) معتقد است که چهار عامل اصلی وجود دارند که بر عزتنفس تاثیر میگذارند:
1. واکنش دیگران
چنانچه مردم ما را تحسین کنند، از ما به نیکی یاد کنند، در جستجوی شرکت ما باشند، با دقت به ما گوش دهند و با ما موافقت کنند، تمایل به ایجاد یک تصویر مثبت از خود در وجود ما شکل گرفته و رشد مییابد. در مقابل، اگر مردم از ما دوری کنند، ما را نادیده بگیرند، چیزهایی در مورد خودمان به ما بگویند که ما نمیخواهیم بشنویم، تمایل به ایجاد یک تصویر منفی از خود در وجود ما شکل گرفته و رشد مییابد.
2. مقایسه با دیگران
اگر افرادی که ما خودمان را با آنها مقایسه میکنیم (گروه مرجع ما) موفقتر، خوشحالتر، ثروتمندتر و بهتر از ما به نظر برسند، تمایل برای توسعهی یک تصویر منفی از خود در ما بهوجود میآید، اما اگر آنها کمتر از ما موفق باشند، تصویر ما مثبت خواهد بود.
3. نقش اجتماعی در بهبود خودانگاره
بعضی از نقشهای اجتماعی دارای اعتبار هستند، مانند پزشک، خلبان هواپیمای، مجری تلویزیونی، نخست وزیر، فوتبالیست و امثال اینها باعث افزایش عزتنفس میشود. برخی از نقشها ممکن است نشان از بدنامی باشند. به عنوان مثال، یک زندانی، بیمار روانی، فرد متجاوز یا فرد بیکار.
4. تعیین هویت در بهبود خودپنداره
نقشها فقط «جنبهی خارجی» ندارند. آنها بخشی از شخصیت ما نیز هستند، یعنی ما با موقعیتهایی که به تصرف خود در میآوریم، نقشهایی که بازی میکنیم و گروههایی که به آن تعلق داریم عینیت مییابیم. اما در عین اینکه همه این عوامل مهم میباشند، باید توجه داشت که تأثیر والدین ما نیز دارای اهمیت است.
خود ایدهآل (آنچه که شما میخواهید باشید)
اگر بین آنچه که خودتان را آنگونه میبینید (برای مثال تصویر خود شما) و آنچه که شما میخواهید مانند آن باشید (برای مثال خود ایدهآل شما) عدمسازگاری و تطابق وجود داشته باشد، احتمالاً این امر بر روی اینکه شما چقدر برای خودتان ارزش قائل میشوید، تأثیر بگذارد. بنابراین، یک رابطهی مأنوس و خودمانی بین تصویر خود، خود ایدهآل و عزتنفس وجود دارد. روانشناسان انسانگرا این مورد را با استفاده از روش مرتبسازی Q مورد مطالعه و بررسی قرار میدهند.
شخصیت خود ایدهآل ممکناست با آنچه که در زندگی واقعی و تجربیات شخصی اتفاق میافتد، انطباق و سازگاری نداشتهباشد. از اینرو، ممکن است بین شخصیت خود ایده آل و تجربه واقعی تفاوت وجود داشتهباشد که این امر ناسازگاری نامیدهمیشود.
از آنجاییکه شخصیت خود ایدهآل و تجربه واقعی دارای سازگاری بوده و یا بسیار مشابه یکدیگر میباشند، بین این دو یک حالت همبستگی وجود دارد. حالت سازگاری مطلق بهندرت وجود دارد و میتوان گفت که همهی مردم یک مقدار مشخصی از ناسازگاری را تجربه میکنند. توسعه تطابق مستلزم توجه و نگاه بیقید و شرط مثبت است. راجرز معتقد بود بهمنظور اینکه یک فرد به خودشکوفایی دستیابد، باید در حالت تطابق یا سازگاری قرار داشته باشند.
میخائیل آرگیل (۲۰۰۸) اظهار داشته است که چهار عامل عمده بر رشد و توسعه سازگاری یا تطابق تأثیر میگذارد:
- نحوهی واکنش دیگران به ما (مخصوصا افراد مهم).
- وقتی خود را با دیگران مقایسه میکنیم، چگونه فکر میکنیم
- نقش اجتماعی ما
- تا چه میزان ما خود را با دیگران یکی میکنیم.
بهترین راهکار بهبود خودانگاره یا خودپنداره
یکی دیگر از راه های فوق العاده خوبی که برای افزایش اعتماد به نفس و بهبود خودانگاره و در کل مهارت های مربوط به آن ها مثل زبان بدن و با اعتماد به نفس صحبت کردن معمولاً پیشنهاد میشود، شرکت در کلاس های مرتبط با این دو مهارت است. اگر در این کلاس ها به صورت حضوری شرکت کنید که چه بهتر! اما اگر وقت یا حوصله این کلاس ها را ندارید، پیشنهادی که برایتان دارم این است که در کلاس های غیرحضوری فن بیان شرکت کنید. در این کلاس ها علاوه بر این که مطالب فوق العاده درجه یکی یاد میگیرید، تمرین های عملی نیز به شما داده میشود که با انجام دادن آن ها، شک نکنید بهترین اتفاقات برایتان رقم خواهد خورد.
موسسه گام برتر سال هاست به صورت تخصصی روی موضوع فن بیان در حال فعالیت است و اکنون، دوره ای غیر حضوری برای تثبیت فن بیان شما تدارک دیده که با استفاده از آن، میتوانید به بهترین شکل ممکن فن بیان و مهارت های کلامی خود را تقویت کنید. برای مشاهده توضیحات این دوره و تهیه آن، روی دوره فن بیان کلیک کنید.
سوالات متداول درباره خودانگاره یا خودپنداره
1. خودانگاره چیست؟
خودانگاره نحوه درک ما از رفتار، تواناییها و ویژگیهای منحصربهفردمان است؛ برای مثال، باورهایی مانند «من دوستی خوب هستم» یا «من فردی مهربان هستم» بخشی از خودانگارهای کلیاند.
2.نظریه حفظ خودانگاره به چه معناست ؟
خودانگاره بعد از رسیدن فرد به بزرگسالی تا حدودی ثابت میشود؛ اما میتواند بر اساس تجربیات فرد تغییر کند. نظریه حفظ خودپنداره بیان میکند که اینطور نیست که ما فقط بنشینیم و منتظر بمانیم تا خودپنداره ما پرورش یابد، بلکه در شکلدهی به خودپندارهمان در هر سنی نقش فعالی داریم.
6 دیدگاه
به گفتگوی ما بپیوندید و دیدگاه خود را با ما در میان بگذارید.
سلام
الان یه سئوال برای من پیش اومد !
این خودپنداره یا همون تصور از خود رو همه انسان ها دارنش ؟!
یعنی همه یه انسانی رو تو ذهنشون دارن که اون رو خودشون بدونن؟!
سلام وقت بخیر
بله میتوان اینگونه گفت که هر کسی تصوری از توانایی ها و ویژگی های خود دارد که این همان خودپنداره هست
سلام
واقعا ممنونم از مطالب سایتتون خیلی تو زمینه اعتماد به نفس و عزت نفس بهم کمک کرده ❤️
بعد یه سئوال داشتم ازتون ممنون میشم جواب بدید
درباره اصلاح خودپنداره یه جایی نوشته بودید یک انسانی که دوست داشتنی هست رو تو ذهنتون خودتون تصورش کنید تا کم کم خودپنداره شما اصلاح بشه
منظورتون این هستش که رفتارمون روهم شبیه به اون انسان دوست داشتنی بکنیم؟!
سلام و وقت بخیر
خوشحالیم که مقاله خود پنداره برای شما مفید واقع شده
بله شما ویژگی های یک فرد دوست داشتنی را در نظر داشته باشید و سعی کنید شبیه او رفتار کنید
سلام و احترام خدمت تیم ارزشمند و پرقدرت استاد مصطفایی برای شما آرزوی موفقیت و سلامتی می کنم .
سلام و وقت بخیر،خیلی خوشحالیم که شما رو در کنار خودمون داریم